Vele jaren geleden zag ik een interview met de Vlaamse rouwdeskundige Manu Keirse, waarin hij uitlegt dat verdriet nauw verweven is met liefde. En dat je kinderen dus alleen tegen verdriet kunt beschermen, als je hen liefde onthoudt, als je hen niet leert wat liefde is. Als kinderen wél leren liefhebben, zullen ze onvermijdelijk ook diep verdriet gaan ervaren in hun leven.
Dat filmpje bleef me altijd bij. Omdat het zo eenvoudig en zo waar is. En omdat het een belangrijke les voor volwassenen bevat: probeer niet koste wat kost alle verdriet bij kinderen weg te houden. Het hoort immers bij het leven, ook bij hún nog jonge leven. Op allerlei verschillende momenten en manieren. Als een huisdier sterft, als mama ziek wordt, als opa overlijdt, als het kind blijft zitten op school, als de ouder van een klasgenootje overlijdt, als papa en mama gaan scheiden, als het gezin verhuist… geen enkel kind groeit op zonder verlies en verdriet. De vraag is daarom niet óf kinderen rouwen, maar hoé kinderen rouwen. En hoe je, als ouder of andere naaste, hen daarbij kunt ondersteunen.
Het allerbelangrijkste dat kinderen die rouwen – hoe kort of lang, hoe klein of groot ook maar – nodig hebben, is veiligheid. Aan het ‘haakje’ van veiligheid kunnen we allerlei andere lessen en handvatten ophangen, zo zullen we in het nu volgende zien.
Elk mens, ongeacht leeftijd, heeft veiligheid nodig om te groeien en te bloeien, om openhartig en kwetsbaar zichzelf te kunnen zijn. Veiligheid heeft te maken met liefde en acceptatie. Voor mij is het een oordeelsvrije en liefdevolle ruimte waarin ik onbekommerd mezelf kan zijn. Dat betekent dat ik niet elk woord op een goudschaaltje hoef te wegen, dat ik geen gevoelens hoef te verbergen uit schaamte, dat ik me niet steeds weer moet aanpassen aan anderen om maar geaccepteerd te worden. Het betekent dat ik niet bang hoef te zijn. Veiligheid geeft vrijheid en openheid.
Kinderen hebben (net als volwassenen overigens!) veiligheid nodig als ze rouwen, bijvoorbeeld om het overlijden van een dierbare. Deze veiligheid kunnen we op een aantal manieren bieden:
Laat je eigen verdriet zien
Om kinderen te leren dat verdriet bij het leven hoort – en dus niét iets is om je voor te schamen of om weg te stoppen – is het belangrijk dat volwassenen hun eigen verdriet niet verbergen. Door het te verbergen geven ze hun kind(eren) immers de boodschap mee dat deze gevoelens er niet mogen zijn. Laat je verdriet maar gewoon zien aan je kind en leg uit waaróm je verdrietig bent. Zo leert een kind dat verdriet bij het leven hoort en dat het oké is om verdrietig te zijn.
Geef kinderen informatie
Wat te vaak gebeurt is dat men verdriet, bijvoorbeeld in dagen rond een overlijden of uitvaart, probeert weg te houden bij kinderen. Er wordt niet over gepraat met hen, gesprekken vinden een meter boven hun hoofd plaats of ze worden eropuit gestuurd om ergens te gaan spelen of logeren. Juist dít brengt onveiligheid met zich mee. Want natuurlijk voelen ze haarfijn aan dat er iets aan de hand is, maar ze weten niet goed wat precies. Ze begrijpen het niet en niemand helpt hen om het te begrijpen.
Het is daarom belangrijk om met kinderen te praten over het verdriet, over de dood, over alles wat er gebeurt. Luister naar hen, praat met hen (en respecteer het evengoed als ze niét willen praten) en neem al hun vragen serieus! Dat kunnen soms heel concrete en confronterende vragen zijn. Over wat er met opa gebeurt nu hij begraven is in de grond, over cremeren en wat dat precies is, over wie er voortaan gaat koken nu papa er niet meer is. Maak tijd voor hun vragen en beantwoord ze eerlijk en correct, op een manier die past bij hun leeftijd en ontwikkelingsfase. Stuur het kind niet met een kluitje in het riet! Soms is het goed om te zeggen dat we niet op elke vraag een antwoord weten. Of dat je nú het antwoord niet weet, maar dat je er later op terugkomt.
Betrek kinderen erbij
Dit punt ligt in de lijn van het vorige. Betrek kinderen zoveel mogelijk bij wat er gebeurt: een ziekbed, een overlijden, een uitvaart. Natuurlijk alleen als het kind daarvoor openstaat, dwing hem niet! Misschien wil je kind iets moois maken voor de zieke en dat zelf geven, misschien heeft het in het ziekenhuis allerlei vragen over wat het ziet en hoort, misschien wil je kind zijn overleden ouder of grootouder nog zien of aanraken. Omdat dit allemaal nieuw en spannend is, is de kans ook groot dat je kind terugdeinst. Dan is het goed om te vragen waar hij bang voor is en daarover te praten met elkaar. Belangrijk bij elke stap is dat er aandacht en begeleiding is voor het kind: iemand die het kind aan de hand meeneemt, dingen uitlegt, vragen beantwoordt, etc. Als er een warme, veilige sfeer is, is het heel goed mogelijk om een kind te betrekken bij de processen van ziekte, overlijden en uitvaart.
Ieder kind rouwt op zijn eigen wijze
Als ieder kind op zijn eigen wijze rouwt, moeten we onze algemene verwachtingen en normen – wie rouwt moet praten, wie rouwt moet huilen – misschien maar loslaten. Niet elk kind praat, niet elk kind huilt. Het is mogelijk dat het niet praat of huilt om zijn ouder(s) te sparen. In dat geval is het goed om door te vragen en uit te leggen dat hij als kind zijn vader of moeder niet hoeft te sparen. Dat zijn vader of moeder er voor hem, ook mét zijn verdriet, wil zijn.
Maar niet praten of niet huilen hoeft niet per se met een beschermingsstrategie te maken te hebben. Jongere kinderen uiten zich vaak eerder via lichamelijke reacties, gedrag, tekeningen of spel dan in een direct gesprek. Oudere kinderen praten soms makkelijker met een vriend, leerkracht of andere bekende, dan met een gezinslid. Dwing kinderen niet om te praten. Heb vertrouwen in hun veerkracht. Sommige kinderen spelen eindeloos na wat er gebeurd is in het ziekenhuis of bij de uitvaart. Andere (oudere) kinderen sluiten zich alleen op in hun kamer. Weer andere kinderen stellen eindeloos veel vragen.
Bied veiligheid door hen te laten weten en te laten voelen dat ze altijd welkom zijn, met hun gevoelens, gedachten en vragen, wat deze ook maar zijn.
Verdriet groeit mee met het kind
Rouw gaat niet voorbij. Het gaat immers over het integreren van het verlies in je leven. En dat is een doorgaand proces. Manu Keirse vergelijkt het verlies met een schaduw: “Dat [het verlies, IvdM] gaat met je mee als een schaduw. En je kan de hoek van de straat omslaan en ineens ligt die schaduw levensgroot voor je voeten, op het moment dat je dat niet verwacht.” Het verlies van een ouder betekent voor een kind van vier iets anders dan voor een kind van elf. En als hij of zij zeventien is, zal het weer anders zijn. Juist op belangrijke momenten in het leven, ook op de vrolijke, zal het verlies voelbaar zijn. En dat blijft zo. Wees dus niet verbaasd als je kind jaren na het verlies opeens huilt, wil praten of worstelt met het verlies.
Het is overigens ook mogelijk dat een kind pas lange tijd na het verlies gaat rouwen, omdat zijn wereld dan weer veilig is. Die veiligheid heeft het nodig om eigen emoties te kunnen voelen en uiten. Verwacht in elk geval niet dat het rouwproces na een x aantal maanden of jaren voltooid is. Blijf alert en attent, blijf luisteren en veiligheid bieden.
In essentie rouwen kinderen niet heel anders dan volwassenen. Ook kinderen staan voor de verschillende rouwtaken. Alleen in een veilige omgeving zijn zij in staat om die rouwtaken op zich te nemen. Gesteund door volwassenen met liefde en aandacht. Dat hoeven absoluut geen volwassenen zonder verdriet te zijn. Wél is het belangrijk dat de volwassene oog en oor heeft voor het kind, dat hij of zij oprechte aandacht heeft voor wat het kind bezighoudt. Zodat het kind zich gezien en gehoord weet. Gekend. Geliefd. Veilig.
Bronnen:
Manu Keirse, Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener, Lannoo 2017.
Arthur Polspoel, Wenen om het verloren ik. Over verlies en rouwen, Uitgeverij Ten Have 2003.
Manu Keirse over verlies bij kinderen-deel 1 – YouTube
Manu Keirse over verlies bij kinderen-deel 2 – YouTube